Odpłatność za normy

Po zmianie systemu gospodarczego na wolnorynkowy stało się konieczne przekształcenie systemu normalizacyjnego z urzędowego na społeczny (inaczej mówiąc: z obowiązkowego na dobrowolny). System wprowadzono ustawą z dnia 3 kwietnia 1993 r. o normalizacji (Dz. U. 1993, Nr 55 poz. 251), zastąpioną ustawą z dnia 12 września 2002 r. (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 1483). Zgodnie z tym aktem prawnym obowiązuje sformułowana w art. 5 ust. 3 zasada dobrowolności stosowania Polskich Norm.

Fot. Adobe Stock/ © Rawpixel.com

Podłożem do wyjaśnienia kwestii związanej z odpłatnością za normy są zasady ustanawiane i regulowane przez międzynarodowe (ISO, IEC) i europejskie (CEN, CENELEC) organizacje normalizacyjne, których PKN jest członkiem. Organizacje te opracowują normy, które poszczególne kraje członkowskie wprowadzają jako normy danego kraju. Wprowadzanie norm międzynarodowych ISO i IEC do zbioru norm danego kraju jest zalecane m.in. przez WTO, gdyż służy to rozwojowi współpracy międzynarodowej w wielu obszarach. Obowiązkiem każdego członka ISO i IEC jest podejmowanie zadań przewidzianych w prawie danego kraju w celu ochrony praw autorskich w stosunku do norm. Normy Międzynarodowe i Europejskie wprowadzone do Polskich Norm podlegają więc podwójnej ochronie: jako Polskie Normy oraz jako Normy Międzynarodowe czy Europejskie. Przepisy tych organizacji wykluczają bezpłatne udostępnianie norm. Wynika to m.in. z zasady, że jednostka normalizacyjna powinna być niezależna finansowo (ale non-profit), aby mogła zachować całkowitą bezstronność. Środki na działanie pochodzą przede wszystkim ze sprzedaży norm i składek członkowskich.

W systemie wolnorynkowym koszty funkcjonowania systemu normalizacyjnego nie mogą być ponoszone z podatków ogółu obywateli. Użytkownicy norm (głównie podmioty komercyjne) odnoszą wymierne korzyści z ich stosowania. Kupując normę, zwracają przynajmniej część kosztów ponoszonych przez państwo na działalność normalizacyjną.

Polskie Normy są opracowywane przez komitety techniczne – ciała złożone z ekspertów delegowanych przez instytucje zainteresowane normalizacją. PKN jest krajową organizacją normalizacyjną nadzorującą i dbającą o  poprawne stosowanie przepisów i procedur opisujących zasady opracowywania PN. Polskie Normy, opracowywane przez KT i zatwierdzane przez PKN, są dokumentami technicznymi do dobrowolnego stosowania. 

Należy zwrócić uwagę na art. 5 ust. 1 ustawy o normalizacji, który – owszem – wskazuje, że PN są powszechnie dostępne, jednak nie nadaje im charakteru dokumentów do nieodpłatnego udostępniania. Na koszty powstania normy składają się przede wszystkim koszty merytorycznego przygotowania projektu normy, koszty poniesione przez jednostkę normalizacyjną na organizację prac normalizacyjnych, jak również koszty udziału zainteresowanych w pracach normalizacyjnych. Swoje miejsce w kosztach ma ponadto proces wydawniczy i dystrybucyjny. Nabywca normy otrzymuje dostęp do opisu stanu wiedzy w danej dziedzinie, bez ponoszenia kosztów analiz i badań. Powszechna dostępność PN oznacza, że nie można nikomu odmówić dostępu do normy, ale niekoniecznie bezpłatnego. Polską Normę każdy obywatel  może zatem kupić o dowolnej porze w sklepie internetowym PKN.

Niewłaściwe jest również przekonanie, że normy powinny być udostępniane nieodpłatnie, dlatego że koszty działalności PKN są finansowane z budżetu Państwa. Przerzucanie na ogół podatników kosztów Polskich Norm jest niecelowe i niesprawiedliwe społecznie. Za dostęp do wiedzy płacą bowiem bezpośrednio zainteresowani (m.in. architekci, inżynierowie budownictwa, projektanci), którzy najczęściej wykorzystują ją do celów komercyjnych, czerpiąc wymierne korzyści. Zakup normy jest nabyciem prawa dostępu do uznanego poziomu stanu wiedzy w danej dziedzinie, stanowi więc rodzaj inwestycji.